Gentiana lutea
  • Türkçe Adı: Centiyan
  • İngilizce Adı: Gentian, Yellow Gentian
  • En Sık Bulunduğu Bölgeler ve Genel Özellikleri: Özellikle kuzey yarım kürenin ılıman ve dağlık bölgelerinde yetişen centiyan ülkemizde de Uludağ civarında ve dağlık Karadeniz bölgesinde yetişmektedir. Yaklaşuk 1,5 metre boylarında, sarı çiçekler açan otsu bir bitkidir.
Kullanılabilir Kısımlar: Bitkinin medikal amaçlarla kullanılan kısmı taze veya kurutulmuş toprakaltı kısımları (kökler) ve nadiren gövde kısmıdır. Ancak genellikle kök kısmı kullanılmaktadır.

İçeriğindeki Bileşenler: İridoid monoterpenler (amarogentin, gentioprikrosid, swertiamarine, sweroside ), monosakkaritler ve oligosakkaritler (sakaroz, gentianoz, gentiobios), piridin alkoloidleri, xanthone deriveleri (gentisin, gentisein, isogentisin, 1,3,7 trimetoksiksanton), uçucu yağ vs.. olmak üzere birçok bileşen içermektedir

Etkileri ve Kullanıldığı Durumlar: Yapılan ilk çalışmalar, centiyan kökünün sedatif etkileri (rahatlatıcı, yatıştırıcı, gevşetici) olduğunu göstermektedir. Bitkinin içeriğindeki ksanton gentiakauletin maddesinin antidepresan etkileri olduğu tahmin edilmektedir. Bu etkiyi ise monoamin oksidaz A enzimini inhibe ederek (depresyonda pozitif etki gösteren serotonin ve noradrenalin gibi monoaminlerin yıkımını sağlayan enzimin aktivitesini önleyerek) gösterdiği düşünülmektedir. Yapılan diğer araştırmalar, centiyan gövdesinin ise MAO-B enzimini de inhibe ettiğini akla getirmiştir.

Centiyan kökü tarihte hipertansiyonu düşürerek, tansiyonu dengelemek için kullanılmıştır. Yapılan bazı çalışmalar centiyanın içeriğinde bulunan gentiakauletin ve gentiakokhianin maddelerinin bilinmeyen bir mekanizma sayesinde damarları genişlettiği ve bu sayede tansiyonu düşürdüğü sanılmaktadır.
Centiyan halk arasında,
  • İştahsızlık, şişkinlik, sindirim sistemindeki gaz birikimi, diyare, gastrit, mide bulantısı ve mide yanması gibi sindirim sistemiyle ilgili problemlere karşı,
  • Yüksek ateşi düşürmek için,
  • Histeri gibi mental hastalıklarda,
  • Hipertansiyonu düşürerek tansiyonu dengelemek amacıyla,
  • Menstural akımı uyararak adeti hızlandırmak için,
  • Antispazmodik (spazm giderici) olarak,
  • Antihelmintik (bağırsak kurt ve parazitlerini düşürücü) ve antiseptik amaçlı oral olarak (ağızdan alınarak) kullanılmaktadır.
  • Centiyan topikal olarak halk arasında yaraların tedavi edilerek iyileşmesi ve bazı kanser türlerinin tedavisine yardımcı olarak da kullanılmaktadır.
  • Centiyan mürver çiçeği, mine çiçeği ve çuha çiçeği ile beraber kullanıldığında sinüsleri açmak için ve sinüziti tedavi etmek amacıyla kullanılmaktadır. Centiyan, halk arasında diğer bazı preparatlarla beraber sıtmanın tedavisi için de kullanılmaktadır.
Centiyan ayrıca yiyecek, içecek ve kozmetik ürünlerde de kullanılmaktadır.

Etkili Olduğu Durumlar: 
  • Sinüzit: Centiyan, mine çiçeği, çuha çiçeği, mürver çiçeği ve kuzukulağı gibi bitkilerle kombine edilip oral olarak (ağzıdan alınarak) kullanıldığında akut veya kronik sinüzitin tedavisinde kullanılmaktadır. Yapılan klinik çalışmalarda bahsedilen bitki kombinasyonundan hazırlanmış bitkisel kapsüllerin sinüzitin tedavisinde olumlu etki gösterdiği saptanmıştır.
Kullanım Şekli ve Dozaj: Eğer centiyan kökünü çay olarak demleyerek tüketmek istiyorsanız, 1-2 gram centiyan kökünü (yaklaşık 1-2 çay kaşığı) 1 bardak kaynar suya atarak 5-10 dakika demleyiniz ve süzerek içiniz. Gün içinde bu çayı birkaç kez tüketebilirsiniz. Öğünlerden yaklaşık yarım saat önce içilmesi tavsiye edilmektedir. Ayrıca bu çayın tadı acı olacağından bal ile tatlandırarak içmeniz daha kolay olacaktır.

Centiyan kökünü kabaca öğüterek günde 4 grama kadar tüketebilirsiniz. Ancak tüketirken bir seferde 1 gram tüketmeniz ve diğer dozları gün içine yayarak 3 veya 4 seferde tüketmeniz önerilir (4x1 gram). Eğer centiyanı tentür şeklinde kullanacaksanız günde 3 kez 1-4 ml kullanmanız tavsiye edilir.
Not: Centiyan kökünü saklarken gün ışığından uzak tutmaya dikkat ediniz. 

Güvenlik ve Yan Etkileri: Centiyan kökünün gıdalarda bulunan miktarının kullanımı güvenli olup, Amerika’da gıdalarda kullanımı GRAS statüsündedir (güvenli).  Centiyanın uygun dozlarda ve şekilde medikal amaçlı kullanımı da güvenli kabul edilmektedir. Ancak gebeler ve emziren kadınlar üzerindeki güvenilirliği test edilmediği için tavsiye edilmemektedir.

Diğer Bitkilerle /Gıdalarla / Gıda Takviyeleriyle Etkileşim: 
  • Hipotansif Etkisi Olduğu Düşünülen Bitkiler: Centiyanın hipotansif etkisi (tansiyon düşürücü) olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle bu bitkinin hipotansif etkisi olduğu düşünülen diğer bitkilerle beraber kullanımının tansiyonu daha da düşürebileceği düşünülmektedir. Bu bitkiler ve gıda takviyelerinden bazıları: kazein peptitleri, kedi pençesi, koenzim Q-10, balık yağı, L-arjinin, ısırgan, teanin vs..
İlaçlarla Etkileşim: 
  • Antihipertansif İlaçlar: Centiyanın hipotansif etkisi olduğu (tansiyon düşürücü)  düşünülmektedir. Bu nedenle bu bitkinin hipotansif ilaçlarla beraber kullanımının, tansiyonu daha da düşürebileceği düşünülmektedir. Bu ilaçlardan bazıları: captopril (Capoten), enalapril (Vasotec), losartan (Cozaar), valsartan (Diovan), diltiazem (Cardizem), Amlodipine (Norvasc), hidroklorotiazid ((HydroDiuril), furosemid (Lasix) vs.. 
Hastalıklar veya Durumlarla Etkileşimi: 
  • Hipotansiyon: Teorik olarak centiyan, hipotansiyonu daha da düşürebilir ya da tansiyonu yükseltmek için uygulanan tedaviyle etkileşime girebilir.
  • Cerrahi Operasyon: Centiyan, tansiyonu etkileyebileceğinden, ameliyat esnasında ve sonrasında tansiyon kontrolünü güçleştirebilir. Bu nedenle cerrahi operasyondan en az 2 hafta öncesinden bu bitkinin kullanımının kesilmesi tavsiye edilir.
German Commission E: Alman Komisyon E monografları (German Commission E monografları), 1983 ve 1993 yılları arasında 300 ‘den fazla bitki ve bitkisel karışımın medikal kullanımını, etkilerini ve yan etkilerini birçok klinik araştırmalar yaparak, objektif ve çok sıkı bilimsel kriterlere göre değerlendirek yazılmış olan bitkilerle ilgili çok değerli bir bilgi kaynağıdır. Alman komisyon E monografları, Alman hükümeti tarafından finanse edilen komisyon E’nin titiz çalışmalar sonucu yayımladığı, tüm dünyadaki herbalistler, eczacılar ve tıp doktorları tarafından ciddiye alınan bir kaynak olarak değerlendirilmektedir.
Centiyanın German Commission E tarafından onaylanan kullanım durumları:
  • Dispeptik şikayetler (hazımsızlıkla ilgili şikayetler)
  • İştah kaybı
  • Sindirim sistemindeki gaz birikimi ve şişkinlik
Ayurveda’da Kullanılan İsmi: Kirata

Tadı: Kekremsi

Kullanılan Kısımları: Kök

Enerjetiği: Serinletici

Sindirim Sonrası Etkisi: Acı

Doshalar Üzerindeki Etkileri: Pitta ve Kapha’yı azaltırken Vata’yı arttırır

Genel Nitelikleri: Alteratif (kanı temizleyici), antipiretik (ateş düşürücü),  antibakteriyel, antihelmintik (bağırsak kurtlarını düşürücü), laksatif (bağırsakları yumuşatıcı)

Özellikle Etkilediği Sistemler: Dolaşım ve sindirim sistemi

Kullanım Alanları: Centiyan Ayurveda’da en sık yüksek ateş, hastalık sonrası bitkinlik, sarılık, hepatit, karaciğer ve dalak büyümesi, genital herpes, akne, kaşıntı, obezite, ülserler, genital bölgedeki yaralar, diyabet ve kanser gibi hastalıkların tedavisinde veya tedaviye yardımcı amaçlı olarak kullanılır.

Oldukça yaygın kullanılan centiyan, özellikle yüksek ateş ve enflamasyon durumlarında (iltihap)  "ama”yı yıkmada oldukça başarılıdır (ama: vücuttaki sindirilemeyen ve toksik özellikler taşıyan atık maddeler). Karaciğer ve dalağın aşırı çalıştığı durumlarda, bu organları sakinleştirmek için kullanılmasının yanı sıra, genital bölgedeki yaralar ve enfeksiyonları iyileştirmek için  sıklıkla kullanılır. Mide ve bağırsaklardaki ülserlerin tedavisinde de kullanılan centiyan, aşırı Pitta’yı düşürmek için kullanılabilecek en iyi bitkilerdendir.

Yüksek ateşi düşürmek için eşit miktarda centiyan ve kuru zencefil veya karabiber kullanılabilir. Karaciğer ve dalak fonksiyonlarını düzenlemek için ise aloe vera ile kombine edilerek alınabilir. Centiyan, genital herpes veya kanser gibi son zamanlarda yaygın olarak görülen hastalıkların tedavisinde, Pitta’nın aşırı artışı sonucu oluşan hastalıklarda, ayrıca karaciğer veya dalak kaynaklı hastalıkların tedavisinde sıklıkla kullanılmaktadır.
Centiyan, vücutta yüksek ateş, enflamasyon, yüksek Pitta veya aşırı yağ birikimi yoksa kullanılmamalıdır. Özellikle genel güçsüzlük ve halsizlik gibi durumlarda, sinirsel kaynaklı hastalıklarda, kas spazmlarında ve yüksek Vata gibi durumlarda kullanımı tavsiye edilmez.

Çince İsmi: Long Dan Cao

Genel Nitelikleri: Kolagog (safra söktürücü), antibakteriyel, antienflamatuar (iltihap ve yangı karşıtı), antispazmodik (spazm giderici)

Etkilenen Organ Meridyenleri: Karaciğer, safra kesesi, mide

Kullanım Alanları: Centiyan, Çin herbalizminde özellikle sarılık, hepatit, kaşıntı, Herpes virüsü, cinsel yolla bulaşan hastalıklar, sistit, hipertansiyon ve enflamasyonlu hastalıkların tedavisinde sıkça kullanılır. Bu bitki, mide ve dalaktaki problemlerden kaynaklanan diyare durumunda ve ıslak ateş sendromunda kullanılmamalıdır.

Bu bitkinin Çin herbalizmindeki günlük kullanım miktarı 3-9 gram kadardır.